Trang phục truyền thống thể hiện văn hoá và những nét độc đáo, đặc trưng riêng của mỗi dân tộc. Từ xưa, người Raglai vốn có trang phục truyền thống riêng của dân tộc mình, điều đó được thể hiện qua những câu chuyện sử thi và trong ký ức của những người Già Làng Raglai.

Trong những thập kỷ 60-80 của thế kỷ 20, Cuộc sống của người Raglai chịu tác động mạnh mẽ bởi nhiều yếu tố như chiến tranh loạn lạc, cuộc sống khó khăn... từ đó trang phục cổ truyền của người Raglai dần dà bị mai một. Hiện nay nghề dệt may truyền thống không còn hiện hữu trong cộng đồng người Raglai. Họ thường mua lại trang phục từ các dân tộc lân cận khác như người Chăm, Kinh, K'ho, ... để mặc và tự mua vải để may những bộ trang phục mang dấu ấn và bản sắc riêng của người Raglai.

Theo trí nhớ của những người già kể lại rằng từ tấm bé họ thường thấy đàn ông Raglai cởi trần hoặc mang áo bằng vỏ cây, đóng khố, phụ nữ quấn váy tấm và mặc áo cộc luồn đầu. Mang nhiều trang sức như vòng tay, vòng chân, kiềng, vòng cườm, bông tai hình chữ S có gắn xương thú đã mài...v.v

Ảnh vẽ của họa sĩ Phù Văn Bông

Về sau thì đàn ông xuất hiện thêm áo may bằng vải là áo cộc tay, hoặc ngắn tay mặc với khố hoặc với quần bà ba. Phục nữa mang áo có nhiều khoang xen kẽ và đeo trang sức có thêm đôi bông tai tua đỏ và 2 tua talani và talamô.

Trong bài viết này xin được chia sẻ một chút hiểu biết về trang phục và trang sức truyền thống của bà con Raglai.

-> Xem thêm: Những hình ảnh về trang phục Raglai tại Raglai Costume

-------------------------

1. TRANG PHỤC NAM RAGLAI

• Áo

Áo của đàn ông Raglai được làm bằng những loại vỏ cây mềm, dai hoặc dùng lá dứa đất để đan thành áo có hình chữ nhật không có ống tay, nếu là vỏ cây sẽ được gấp đôi khoét cổ ở giữa lằn gấp, khâu kín từ dưới nách trở xuống để tạo thành áo chui đầu. Cổ áo có hình vuông hoặc tròn.

Áo bằng vỏ cây thời kháng chiến chống Mỹ được đàn ông Raglai sữ dụng

Về sau họ trao đổi với các tộc người cận cư những nông, lâm sản để đổi lấy những loại vải, thổ cẩm. Vẫn là mẫu áo hình chữ nhật chui đầu đó nhưng đã được may bằng loại vải khác. Để làm đẹp cho chiếc áo, phụ nữ Raglai đã viền thêm cho áo chồng, con mình những đường viền cổ áo, nách, lai áo bằng những nẹp vải màu trái đậu cút (nâu đỏ), màu hoa đậu cút (vàng, tím) hoặc màu cổ chim cu (xám) trên nền vải.

2 kiểu áo vải có nẹp viền: bên trái vẫn theo kiểu áo vỏ cây chui đầu và bên phải đã được xẻ phía trước và không có nút áo

• Khố

Trang phục đàn ông Raglai sau khi được phục dựng

Khố đàn ông Raglai là một tấm vải dài, hình chữ nhật rộng khoảng 20 phân, dài trên dưới 1m có màu đen hoặc xám và không có hoa văn, tua như ở các dân tộc khác. Được vắt vào phía trong 1 sợi dây buộc quanh bụng, sao cho không bị dúm lại để kéo xuống che kín phía trước và sau, ở giữa che kín bộ phận sinh dục. Để làm đẹp, về sau được bà con thêm 1 nẹp vải có màu cổ chim cu hoặc màu hạt đậu cút đã khô.

Càng về sau, đàn ông Raglai vẫn mặc trang phục màu đen. Chiếc khố được thay thế bằng quần đùi hoặc quần bà ba ống lửng.

• Khăn Chít Đầu

Thanh niên Raglai không dùng khăn chít đầu mà chỉ có các cụ, các ông và không dùng loại màu đỏ, ngoại trừ thầy cúng. Khăn chít đầu phổ biến thường là một tấm vải dài 0,2m, dài 0,8m. Màu ngà và có nhiều sọc xanh, đỏ, tím chạy dọc theo chiều dài khổ vải. 2 mép vải theo chiều dọc được viền vải màu xậm (nâu, xanh đậm, xám...).

Khăn chít đầu và tấm khố phía trước đã được phục chế

Tránh không chít khăn màu đỏ, đen, hoặc trắng tuyền. Khi bịt đầu, người ta cầm 2 đầu khăn bịt từ phía sau gáy, kéo về phía trước trán, thắt lại, dắt vải thừa 2 bên, để thòi 2 mí có tua xõa xuống trên tai.

• Lược

Một số đàn ông khác búi tóc thành lọn (tóc củ tỏi) ở trên gáy. Trên búi tóc thường dắt một chiếc lược bằng cây hoặc bằng sừng. Lược là trang sức của đàn ông và đàn bà Raglai đã có tuổi, người có của ngày xưa dùng lược bằng ngà, bằng sừng. Đa số dùng gỗ hoặc ống lồ ô lớn dài khoảng 10cm để làm lược, hình cánh cung, bề ngang khoảng 3 đến 4cm, răng dài để cắm dữ tóc khỏi bung ra từ búi.

• Vòng cổ tay và cẳng chân:

Hầu hết đều bằng đồng và có khóa mở, đóng như kiềng phụ nữ Raglai, thường đeo mỗi cổ tay và mỗi cổ chân 1 vòng. Riêng vòng chân nghe nói đàn ông ngày xưa có đeo nhưng bây giờ không còn thấy.

Một Số Kiểu Trang Phục Raglai Nam

2. TRANG PHUC NỮ RAGLAI

Một số kiểu trang phục phụ nữ Raglai xưa

• Áo:

Phụ nữ Raglai có 2 loại áo truyền thống là áo quang (au kuang) và áo lóa quang (luăh kuang). Thường mặc kèm mới một số đồ trang sức và phụ kiên.

Áo Quang (au kuang):

Là loại áo chui đầu chỉ ngắn tới rốn, ống tay áo chỉ dài đến cẳng tay. Thường có 2 màu (trừ đường trang trí ở ống tay) là màu trắng hoặc màu nhạt (hồng nhạt, xanh nhạt, vàng nhạt...) từ hố trũng giữa ngực trở lên, còn từ ngực trở xuống là màu đen hoặc màu đậm (xám, tím, xanh đậm...).

Đây là một số mẫu áo Quang (au kuang) của phụ nữ Raglai xưa

2 bên hông được bạ thêm tấm vải cùng màu với phần vải ở ngực áo trở lên. Ống tay áo có nhiều khoang (thường thì 3 khoang), màu sắc xen kẽ các khoang đen trắng hoặc đậm nhạt. Màu sắc phân theo lứa tuổi, người già và đứng tuổi mặc màu nguyên, người trẻ tuổi mặc màu nhạt và sáng hơn.

Cổ áo có nhiều kiểu như cổ tròn, vuông, lục giác. Riêng cổ tròn là phổ biến hơn cả, nếu xẻ đường xuống ngực sẽ thành hình trái tim, để lộ đường cong của phần yếm màu dưới cổ.

Áo lóa quang (luăh kuang):

Là loại áo dài phát triển từ áo quang (au kuang) và là loại áo chui đầu. Phụ nữ Chăm cũng có áo lóa quang có 2 màu, từ ngực trở lên và 2 ống tay cùng màu, từ ngực may liền xuống váy hoặc váy may riêng cùng 1 màu khác.

Những mẫu áo lóa quang (luăh kuang) của phụ nữ Raglai

Phụ nữ Raglai có áo lóa quang có thể có nguồn gốc từ mẫu áo lóa quang của người Chăm nhưng có sự khác biệt ở chỗ: 2 ống tay áo thường có 2 khoang đen trắng đen hoặc đậm nhạt đậm. Áo của các cô gái trẻ thường được cải tiến may rộng hơn trước và được thêm 1 thứ 3 nhưng không phá 2 màu cơ bản là đen trắng hoặc đậm nhạt. Áo lóa quang vẫn giữ 2 mảng vải hình thang cân 2 bên hông chạy dọc xuống lai áo.

• Yếm

Yếm mặc trong áo và áo quang loại xòe bên hông, ở đường xẻ cổ có yếm

Dùng để che từ cổ xuống dưới vú, thường may bằng màu hồng, tím hoặc xanh... Nhình chung giống yếm của người kinh trước đây: Mảnh vải hình thang, đáy nhỏ, 2 cạnh là những đường khuyết vào trong, 4 góc đính 4 sợi dây vải. 2 dây cột ra sau cổ và 2 dây cột ra sau lưng.

• Váy:

Váy của phụ nữ Raglai có 2 loại là váy thùng và váy mảnh. Cả 2 loại đều dùng vải màu đen hoặc màu đậm, hình chữ nhật, chiều dài từ 1,3m đến 1,6m. Chiều rộng (tức chiều dài của thân váy) từ 0,8m đến 1m.

Váy thùng:

Là loại váy đã may kín lại (may giáp mí) như cái thùng.

Váy thùng của cụ bà Lapia ở Palay Ma Ti, khi xếp lại có hình thang cân, đáy lớn 80 cm (tức khổ vải dài 1,6 m)

Phụ nữ Raglai thời nay hiếm khi thấy mang váy thùng xếp lại như ở cụ bà Lapia, thay vào đó họ mang vái thùng được cắt may sao cho vừa vặn với hông eo và có thêm dây thun ở phần eo để mặc không bị tuột.

Đội Mã La trương Pinăng Tắc, Ninh Thuận

Váy phụ nữ Raglai thời nay

Váy mảnh:

Váy mảnh của phụ nữ Raglai thời hiện đại

Là một tấm vải được quấn vào thân dưới để tạo thành váy. Khi mặc người ta choàng tấm vải theo chiều dài vòng quanh eo bụng sao cho 2 mí vải giáp vào nhau. Người mặc so 2 mí vải cho bằng nhau ở phía trước bụng. Váy mảnh trở thành váy thùng chưa may giáp mí. Đoạn dùng 1 bàn tay siết chặt 2 mép vải ở phía hông trái (hoặc phải, tùy theo tay thuận) sao cho vòng tròn của cạp váy ôm sát vào eo bụng. Sau đó, đoạn vải thừa đã gấp đôi được kéo bề hông bên phải (hoặc trái), dắt chặt mối vào cạp váy.

• Hoa văn trên áo và váy

Hai màu đen và trắng, ngược và xuôi, trên và dưới là quan niệm về âm - dương của người Raglai. Vì vậy mà 2 màu đen trắng (hoặc đậm nhạt) thường được bố trí trên trắng, dưới đen ở trang phục Raglai không phải là 1 sự đặt để tùy tiện hay ngẫu hứng.

Ngoài điểm đặc biệt về các khoang màu trên áo và ống tay áo ra. Trang phục phụ nữ raglai còn có những điểm độc đáo về hoa văn ở gấu váy.

Do không có nghề dệt thổ công thô sơ như người Hrê, Jarai để tạo hoa văn ngay trên khung dệt nên người Raglai phải tạo ra hoa văn bằng cách mua vải từ các dân tộc cận cư, sau đó được cắt ra và khâu vào nền vảo màu đen hoặc xám... Vì vậy mà hoa văn Raglai chỉ là những đường vải màu khá khiêm tốn: xanh, trắng, vàng, đỏ, tím xếp liền nhau, chạy song song với đường mép của gấu váy.

Hoa văn trên váy phụ nữ Raglai xưa

Hoặc giữa 2 mảng màu gồm nhiều đường màu tạo thành dải ấy là những đường màu lớn gấp khúc mang hình núi, hình sóng mà các đỉnh của nó hướng lên trên. Toàn bộ mảng bố trí hình học khi nhìn vào sẽ thấy có 3 tầng rõ rệt: Tầng trên, tầng giữa và tầng dưới (Theo suy luận của tác giả có thể là tầng trời, tầng núi sông trên đất...).

Hoa văn trên gùi và trên ống tên

Căn cứ vào hình ảnh các hoa văn xưa còn đọng lại trong các câu chuyện sử thi, trên nhà mồ, hoa văn đan lát như trên gùi, ống tên và trên các tua talamô... Ta thấy các hoa văn hình: Chùm trái mây, hình cổ chim cu, ông mặt trời, ông sao 8 cánh, hình vuông, hình thoi, hình những đụn mây đọng nước, v.v...

Hoa văn trên nhà mồ Raglai

Điều đó chứng tỏ rằng, khi không còn khung cửi dệt thì phụ nữ Raglai vẫn biết thêu thùa mặc dù những đường thêu vẫn còn rất đơn giản, nhưng việc thêu thùa phải tốn nhiều thời gian và công sức hơn trong lúc bà con vẫn còn thiếu thốn về cái ăn cái mặc. Cho nên kim và chỉ chỉ dành để khâu hơn là thêu thùa.

Chính vì vậy mà chuyện ghép những đường vải màu thành dải, thành mảng với lối trang trí hoa văn hình học đơn giản phù hợp hơn với hoàn cảnh của họ. Bên cạnh đó, đức khiêm tốn không khoe khoang và diêm dúa cũng chính là một đặc điểm mà người Raglai mang vào trong tranhg phục của mình.

• Thắt lưng (dây lưng)

Đây là một dây lưng rời bằng vải được đính thêm ở phía dưới một mảng vải hình tam giác, trùng màu với vải ở phần ngực áo quang. Khi mặc, tam giác này được đặt vào hơi chếch về 1 phía ở trước bụng sao cho góc bù còn thòi xuống dưới lai áo quang từ 7 đến 10 phân. Thắt lưng ở ngoài cạp váy được siết lại, giữ cho cạp váy khỏi bung ra.

Dây lưng buộc váy có đính mảnh vải hình tam giác của cụ Lapia ở Ma Ti, Phước Tân, Bác Ái.

• Khăn đội đầu.

Phụ nữ Raglai thường để tóc ngang tầm cổ hoặc để dài, tóc ít quấn và thường búi tròn. thiếu nữ và cô gái Raglai chỉ để tóc xõa sau vai. khăn đội đầu chỉ dùng cho các cụ, các bà và phụ nữ đã có gia đình, có con.

Khăn đội đầu phụ nữ Raglai xưa

Là 1 mảnh vải hình chữ nhật có chiều dài từ 70 đến 80 phân, chiều rộng từ 20 đến 30 phân. Khăn được quấn quanh đầu 2 vòng, dắt 2 mối, bỏ chéo trước đỉnh đầu, vắt sang hai bên, sau mang tai. Bà con thường dùng khăn có màu hoặc sọc màu: xanh, nâu nhạt, tím hoặc trắng ngà có nhiều sọc màu chạy theo chiều dài.

Một số cách quàng khăn của phụ nữ Raglai

Túi đựng trầu thuốc

Đây là vật trang trí không thể thiếu của phụ nữ Raglai xưa, nhất là các cô gái, túi được gọi là túi bông, túi hoa. Nó giống như chiếc đãy, bằng bàn tay, cổ có dây rút, xung quanh cổ trang trí 1 dải vải màu có những hoa văn hình bông đậu cút (màu vàng hoặc tím). Túi hầu hết có màu cổ chim cu và có những hạt tròn trắng, đen lấm tấm tô điểm trên dải vải màu hình bông đậu cút.

Mỗi cô gái thường mang 2 túi đựng trầu thuốc, được quàng từ phía sau cổ bằng một sợi dây màu nâu - đỏ dính liền 2 túi lại với nhau. Hai túi được bỏ thông ra trước, dưới vú. Loại túi này hiện nay chỉ còn thấy ở các làng Chăm và hơi khác vơi người Raglai về màu sắc và công dụng.

• Đồ trang sức

Gồm có bông tai, kiềng đeo cổ, chuỗi hạt, vòng cổ tay, vòng cổ chân, tua talani và talamô.

Bông tai:

Bông tai của người phụ nữ Raglai ngày xưa được làm bằng đồng hoặc bạc, tiết diện bằng cuống lá trầu không loại lớn. Được uốn cong hình chữ S và đoạn dưới lớn hơn đoạn trên, dưới cùng được móc tòng teng răng hoặc xương động vật như voi, gấu, cọp... đã được mài thành hình túi mật, hơi dẹp, lớn bằng ngón tay cái.

Bông tai cổ hình móc câu có đính xương hoặc răng của động vật được phục chế lại

Loại bông tai cổ này hiện nay không còn nữa mà chỉ còn đọng lại trong các câu chuyện sử thi, trường ca Raglai mà thôi. Thay thế nó là loại bông tai hình nấm bằng đồng thau, đính tua đỏ bằng len hoặc sợi vải được phụ nữ Raglai mua lại từ người Chăm đem bán rong ở các làng.

Bông tai đính tua đỏ. Nguồn ảnh: fb Trangphuccham Tú Nhi

Chuỗi hạt cườm:

Phụ nữ Raglai dùng để đeo trang trí cổ, thường dùng 2 loại chuỗi cườm để đeo là chuỗi hạt cườm bện và chuỗi rời. Có các chuỗi dài, ngắn và nhiều màu: xanh, trắng, đỏ, tím, vàng, nâu v.v... Không chỉ riêng phụ nữ mà các bé gái cũng thường đeo.

Điều cần lưu ý là cô dâu chỉ được đeo chuỗi hạt cườm màu trắng trong đám cưới truyền thống.

Một số chuỗi hạt cườm của phụ nữ Raglai xưa

Một số chuỗi hạt cườm của phụ nữ Raglai xưa

Chuỗi hạt cườm và sợi dây vải màu đỏ có xâu những đồng xu thời trước và những khoen tròn bằng hợp kim nhôm

Chuỗi hạt cườm bện của phụ nữ làng Chà Panh, xã Phước Hòa

Ngày xưa bà con phải vào rừng để tìm các hạt xâu lại. Hiện nay phụ nữ mua các chuỗi hạt cườm bằng nhựa, giá rẻ được bày bán nhiều nơi, màu sắc và kiểu dáng phong phú, đa dạng.

Kiềng đeo cổ:

Chỉ có các cụ, các bà còn đeo, các cô gái ít khi thấy dùng. Kiềng này được làm bằng đồng hoặc bạc, đường kính từ 15 cm đến 16 cm. Ngày xưa để có kiềng thì bà con dùng 1 sợi dây đồng hoặc bạc rỗng ruột hoặc đặt ruột lớn bằng đầu mút đũa con, uốn thành vòng tròn. Hai đầu giáp nhau tạo thành một kẽ hở rất bé, đó là nơi để mở rộng ra để dễ đeo vào cổ.

Kiềng và vòng cổ tay bằng đồng không có khóa

Về sau này có thêm loại kiềng có 2 nữa đường tròn, trên đó có 2 cái khóa mở đóng để dễ đeo vào cổ hơn. Loại này bà con phải nhờ đến thợ làm đồ trang sức của người Chăm hoặc người Kinh. Nên khá giống với kiềng của người Chăm và người Kinh, chỉ khác về chất liệu giữa đồng và vàng.

Vòng cổ tay và cẳng chân:

Hầu hết đều bằng đồng và có khóa mở, đóng như kiềng và thường đeo mỗi cổ tay và mỗi cổ chân 1 vòng. Riêng vòng chân chỉ thấy ở các cụ bà và các em bé thường đeo.

• Tua talani và talamô

Đây là vật trang trí độc đáo mang bản sắc riêng của phụ nữ Raglai mà không có xuất hiện ở các dân tộc anh em cận cư. Phụ nữ Raglai đeo từ 1 đến sáu tua talani kèm với talamô thành một chùm tua vải phía sau lưng. Chắc rằng ngoài mục đích trang trí ra thì chúng còn mang một nội hàm ý nghĩa nữa mà người viết chưa được ai giải thích.

Tua talani:

Thường thấy ở phụ nữ làng Ba râu.

Talani là một loại trang sức bằng vải đi kèm kiềng đồng đeo ở cổ. Phụ nữ glai đeo talani bằng cách luồng kiềng vào talani và đưa vào vị trí sau cổ để talani phủ xuống sau lưng.

Au kuang của cụ Lapia nhìn từ phía sau lưng, có đính tua talani

Tua talani được may tay công phu, có thể thêm hoặc không thêm đường chỉ viền màu đỏ và không thêu hoa văn.

Tua talamô:

Tua Talamô đeu sau lưng của phụ nữ làng Barâu

Là vật trang sức giống talani về hình dáng, nhưng có thêu thêm hoa văn cách điệu của người Raglai như hình: sóng nước, sông, suối, đá núi, lúa rẫy, bắp, cây rừng, ông sao.

Au uang nhìn từ phía sau, tua talamô được đính vào kiềng và bỏ ra phía sau

Talamô là một vật trang trí độc đáo và mang tư duy trừu tượng của người Raglai thông qua các hình học được trang trí trên vải. Đó có thể là sự phản ánh nhận thức của họ về thế giới và cuộc sống.

Một Số Kiểu Trang Phục Raglai Nữ

-------------------------

Nhìn chung thì trang phục Raglai xa xưa có những nét độc đáo mang đậm dấu ấn riêng không lẫn lộn với các dân tộc khác. Bên cạnh đó cũng có những nét giống với các dân tộc anh em cận cư, điều đó làm phong phú thêm cho văn hóa Raglai cũng như gắn kết tình cảm các dân tộc.

Cũng mong muốn rằng thế hệ tương lai sẽ biết trân trọng và tiếp tục phát triển những giá trị văn hóa tốt đẹp và đưa văn hóa truyền thống trở lại tiến nhập vào xã hội hiện đại. Đó cũng là cách để chúng ta luôn nhớ về cội nguồn và cũng là một sứ mệnh linh thiêng để tiếp tục giáo dục cho những thế hệ trẻ mai sau gìn giữ những giá trị truyền thống.

Trên đây là một số thông tin bổ ích về trang phục truyền thống của người Raglai, hy vọng sẽ giúp ích được cho quý đọc giả gần xa. Hy vọng các bạn sẽ tiếp tục ủng hộ những bài viết cũng như theo dõi những video mới của kênh trong tương lai. Cảm ơn tất cả mọi người.

Nguồn tài liệu tham khảo:

• Trang Phục Cổ Truyền Raglai (NXB Đại Học Quốc Gia 2001) - Hải Liên, 257 Trang
• Kỷ Yếu Tọa Đàm Về Trang Phục Cổ Truyền Dân Tộc Raglai (NXB Ninh Thuận 2000) - Nhiều Tác Giả, 90 Trang