Trong dòng chảy tư tưởng phương Đông, triết lý vô thường luôn đóng vai trò cốt lõi như một chiếc gương phản chiếu sự thật giản dị mà sâu thẳm: đời sống là tạm bợ, thân thể là giả hợp, thời gian là một dòng trôi bất tận không chờ đợi ai. Ở Việt Nam, tư tưởng ấy không chỉ tồn tại trong kinh sách mà đã thấm vào văn hóa, thi ca, đặc biệt là trong thiền học thời Lý – Trần. Tiêu biểu cho tinh thần đó là bài kệ “Thị đệ tử” của Thiền sư Vạn Hạnh, một nhân vật vừa mang cốt cách của người giác ngộ, vừa mang tâm thế của kẻ hành đạo giữa cõi trần.

Thân như điện ảnh hữu hoàn vô,
Vạn mộc xuân vinh, thu hựu khô.
Nhậm vận thịnh suy vô bố úy,
Thịnh suy như lộ thảo đầu phô.

Chỉ vỏn vẹn bốn câu, bài thơ đã chắt lọc cốt tủy của Phật học, khuyên người sống trong tỉnh thức, tự do khỏi chấp trước, an nhiên giữa được – mất, thịnh – suy. Không chỉ là lời dạy của một Thiền sư cho đệ tử, đây còn là một bản tuyên ngôn tuệ giác, kết tinh giữa lý trí lịch sử và ánh sáng từ bi, giữa triết lý vô ngã và nghệ thuật thi ca tối giản mà thâm trầm.

1. Vạn Hạnh – người tu trong đời, người đời trong đạo

Thiền sư Vạn Hạnh (?-1018) không chỉ là một danh tăng, mà còn là một chiến lược gia về đạo trị quốc, là người có ảnh hưởng quyết định đến sự thành lập triều đại nhà Lý. Ông đã dạy dỗ và dẫn đường cho Lý Công Uẩn, từ một đứa bé mồ côi trở thành vua sáng nghiệp. Thế nhưng, khác với tư tưởng thế quyền đầy mưu toan, Vạn Hạnh chọn lối thiền nhập thế, lấy Phật pháp làm nền tảng điều hành quốc sự, lấy trí tuệ để khai đạo cho kẻ trị quốc.

Chính trong bối cảnh nhiễu nhương đó, bài kệ “Thị đệ tử” ra đời như một bản lược đồ tâm linh giữa thời thế đầy bất định. Thay vì kêu gọi đấu tranh hay bám víu quyền lực, thiền sư dạy đệ tử, và hậu thế, một cách sống tỉnh táo giữa dòng chảy vô thường: thấy rõ bản chất của thân – vật – thế cuộc, từ đó mà không lo sợ, không luyến tiếc, hành đạo trong an nhiên.

2. Hai câu đầu: Cái nhìn thấu suốt về bản thể vô thường

Thân như điện ảnh hữu hoàn vô
(Thân như bóng chớp, có rồi không)

Mở đầu bằng hình ảnh “điện ảnh” – nghĩa là ánh chớp và ảnh trong gương – thiền sư đưa ra một định nghĩa mạnh mẽ và giản dị về thân xác con người: là thứ tồn tại trong chớp mắt, vừa có đó đã biến mất. Cụm từ “hữu hoàn vô” (có rồi không) gợi nhớ đến một chuỗi sinh – diệt – sinh đầy biến hóa, nhưng rốt cuộc vẫn là không thực tại. Quan điểm này ăn khớp với kinh “Kim Cương”: “Phàm sở hữu tướng giai thị hư vọng” (Phàm cái gì có hình tướng đều là hư vọng)

Vạn mộc xuân vinh, thu hựu khô
(Muôn cây xuân tốt, thu lại khô)

Từ cái riêng (thân) sang cái chung (vạn vật), câu thứ hai cho thấy quy luật tự nhiên là thành – trụ – hoại – diệt. Muôn cây mùa xuân tươi tốt, rồi mùa thu lá lại rụng, cành khô, cảnh tượng ấy quá đỗi quen thuộc nhưng lại trở thành biểu tượng sắc sảo cho tính tuần hoàn và bất định của đời sống. Sự sống – chết, thịnh – suy, thành – bại… đều là biểu hiện tạm bợ của một chu kỳ lớn hơn con người, và cũng vượt ra ngoài khả năng kiểm soát của con người.

3. Hai câu sau: Tâm thái an nhiên trước thịnh suy 

Nhậm vận thịnh suy vô bố úy
(Thuận lẽ thịnh suy, đừng lo sợ)

Từ nhận thức “vô thường”, bài thơ tiến đến đạo sống: đừng lo sợ. Không còn bám víu vào “có” và “không”, người hành đạo cần tùy duyên, “nhậm vận” – thuận theo đạo lý tự nhiên. Tâm không dao động theo hoàn cảnh – đó là cảnh giới “vô uý” – một đức tính được Phật giáo đề cao ngang với từ bi và trí tuệ.

Câu này không chỉ có ý nghĩa thiền học mà còn ẩn chứa một chiến lược nhân sinh – chính trị: người trị quốc như Lý Công Uẩn cần học cách đứng giữa vòng xoáy thế sự mà giữ tâm vững vàng, không để mình bị cuốn theo danh lợi hay hoảng loạn trước nguy cơ.

Thịnh suy như lộ thảo đầu phô
(Thịnh suy như giọt sương đầu ngọn cỏ)

Câu kết là một hình ảnh thi ca tuyệt đẹp, nhẹ nhàng mà thấm thía: thịnh – suy cũng như giọt sương trên ngọn cỏ, lấp lánh, rồi tan. Đó là sự hiện hữu mong manh, vừa rực rỡ vừa vô nghĩa. Thịnh suy không đáng sợ, điều đáng sợ là chấp vào thịnh suy.

Câu này cũng nhấn mạnh tính vô ngã, thịnh suy chỉ là hiện tượng bên ngoài, không liên hệ đến bản tâm tĩnh lặng bên trong, người tu không cần bận tâm đến nó.

4. Đánh giá nghệ thuật thơ Thiền trong “Thị đệ tử”

Bài thơ là điển hình của thi pháp thơ Thiền: ngắn gọn, hàm súc, tượng trưng và gợi mở. Không diễn giải dài dòng, không chất vấn hay thuyết phục, thơ Thiền đặt người đọc trước một hình ảnh hoặc một chân lý, rồi để tự ngộ.

Trong “Thị đệ tử”, ta bắt gặp nhiều đặc trưng nghệ thuật của thơ Thiền:

• Ngôn ngữ giản dị nhưng giàu hàm ý triết học: các từ “điện ảnh”, “hữu hoàn vô”, “nhậm vận”, “lộ”, “phô”… đều là từ thông tục, nhưng trong ngữ cảnh thiền học lại trở thành chìa khóa dẫn nhập vào tuệ giác.

• Thủ pháp đối lập – tương phản – chuyển hoá: “có rồi không” đối với “thịnh suy”, “xuân vinh” đối với “thu khô” – tất cả tạo nên một nhịp điệu vô thường chảy xuyên suốt bài thơ.

• Hình ảnh thiên nhiên làm biểu tượng đạo lý: ánh chớp, giọt sương, cây cối – tất cả là cảnh vật ngoài đời thực nhưng lại mang tầng sâu biểu tượng của thiền quán.

• Giọng điệu bình thản, khuyên răn không áp đặt: khác với những bài thơ giáo huấn truyền thống, Vạn Hạnh không hô hào, chỉ ra lỗi lầm hay răn đe, mà chỉ vạch ra bản chất của thực tại, để từ đó người nghe tự điều chỉnh tâm mình.

• Cấu trúc kết luận lùi – “phô” (bày ra, hiện ra) – ở câu cuối không đóng mà mở, như một cánh cửa đi vào nhận thức mới.

Chính vì vậy, bài thơ mang tính trực quan và thể nghiệm, không chỉ để đọc mà để sống cùng, để chiêm nghiệm nhiều lần trong những thời điểm khác nhau của đời người.

***

Bài “Thị đệ tử” của Thiền sư Vạn Hạnh là một trong những di sản tinh thần tiêu biểu của văn học Phật giáo Việt Nam, vừa thể hiện đỉnh cao nghệ thuật thơ Thiền, vừa đúc kết tư tưởng vô thường – vô uý – vô chấp một cách giản dị mà uyên thâm. Không cần nhiều lời, chỉ bốn câu thơ cũng đủ để người đọc dừng lại, lắng nghe, và quán chiếu chính mình.

Trong thời đại hôm nay, giữa nhịp sống hối hả, giữa những khủng hoảng danh tính, bất an hiện sinh, bài thơ như một bản chuông tỉnh thức nhắc ta rằng: đời sống, như ánh chớp, như giọt sương – đẹp nhưng không bền, nên hãy sống tỉnh táo, buông xả, và yêu thương bằng một tâm hồn an nhiên.

Với tâm thế đó, chúng ta không chỉ đang đọc một bài thơ xưa, mà đang sống cùng một truyền thống trí tuệ đã đồng hành cùng dân tộc này hơn một nghìn năm – truyền thống của tỉnh thức, tự do nội tâm, và lòng từ không phô trương.